"Tôi muốn về nhà" – Khi ước nguyện giản đơn của người già trở thành nỗi sợ

Một viện dưỡng lão ở ngoại ô Seoul, Hàn Quốc….
6 giờ 30 sáng, ánh đèn huỳnh quang bật sáng rực rỡ. Trong căn phòng sinh hoạt với 84 chiếc giường san sát, các cụ già lần lượt mở mắt. 7 giờ đúng, cả phòng được phát cùng một suất cháo loãng. Bữa trưa vào 12 giờ, bữa tối lúc 5 giờ 30. Thực đơn đã được cố định từ cả tháng trước.

14 giờ, giờ sinh hoạt tập thể. Dù muốn hay không, những chiếc xe lăn vẫn được đưa đến hội trường. Cụ bà Park (87 tuổi) khẽ run rẩy bàn tay, thì thầm: “Tôi hay nói rằng muốn về nhà vì không biết mình đang ở đâu. Họ đáp: Đây chính là nhà của bà. Nhưng chính câu nói ấy mới khiến tôi sợ nhất.”

Ngoài cửa sổ, nắng vẫn vàng, TV rộn ràng tiếng cười. Nhưng trên gương mặt bà phủ đầy bóng tối. Từng là mẹ, là người phụ nữ gồng gánh nuôi ba con với 30 năm đứng bếp trong một quán ăn nhỏ, giờ đây bà mất đi tên gọi, mất đi sở thích, mất cả nhịp sống riêng – chỉ còn lại những ngày dài “chịu đựng” trong một không gian vô cảm.

Theo Bộ Y tế & Phúc lợi Hàn Quốc, tính đến tháng 12/2024, cả nước có 3892 cơ sở dưỡng lão với hơn 412.000 người cao tuổi đang lưu trú. Khảo sát thực địa của Ủy ban Nhân quyền Quốc gia (2023) cho thấy, hơn một nửa trong số họ nhập viện không phải theo ý muốn, mà do quyết định của gia đình.

Chúng ta đã quá muộn khi nói về "thoát khỏi cơ sở dưỡng lão"

Xã hội nhiều năm nay gắn mác “chăm sóc” để rồi giam cầm tuổi già trong những bức tường viện dưỡng lão. Sau chẩn đoán "mất trí nhớ" hay "giới hạn vận động", vẫn còn cả một đời ký ức, một nhân cách, nhưng trong cơ sở, họ chỉ còn là “bệnh nhân”, là “đối tượng quản lý”.

Khái niệm “탈시설 – thoát khỏi cơ sở” vốn xuất phát từ phong trào bảo vệ quyền của người khuyết tật, nay cần được đặt vào câu chuyện của người cao tuổi. Tại sao chỉ vì già đi, trí nhớ kém đi, họ phải rời bỏ ngôi nhà của mình?

Khảo sát của Viện Y tế Xã hội Hàn Quốc (2023) cho thấy, 68% người cao tuổi trong cơ sở dưỡng lão mong muốn được trở về nhà. Nhưng gánh nặng chăm sóc của gia đình (43%), thiếu chỗ ở (28%), và khó khăn kinh tế (21%) khiến họ không có lựa chọn nào khác ngoài việc vào viện dưỡng lão.

Thoát khỏi cơ sở không có nghĩa là xóa bỏ hoàn toàn các viện dưỡng lão, mà là trao lại quyền tự quyết, để người già được sống trong cộng đồng – nơi họ vẫn có thể gọi là “nhà”.

Xây thêm viện dưỡng lão không phải là lời giải

Chính phủ Hàn Quốc đã mở rộng hệ thống dưỡng lão để đối phó với xã hội già hóa. Nhưng số lượng nhiều không đồng nghĩa với chất lượng cuộc sống.

Vào cơ sở, sinh hoạt bị kiểm soát: giờ ăn, giờ ngủ, giờ thức dậy đều cố định. Việc ra ngoài hay thăm nom đều hạn chế. Báo cáo của Ủy ban Nhân quyền (2023) cho thấy, 37% viện dưỡng lão áp dụng biện pháp “cố định thân thể”, như nâng lan can giường hay dùng dây an toàn buộc chặt người già vào xe lăn, với lý do “ngăn té ngã”.

Chi phí cũng là gánh nặng. Trung bình, mỗi cụ phải chi 2,8 triệu won/tháng (bao gồm bảo hiểm chăm sóc dài hạn và chi phí tự trả). Trong khi đó, dịch vụ chăm sóc tại nhà chỉ tốn 1,2 triệu won/tháng – nghĩa là cùng một chi phí, xã hội có thể chăm sóc gấp đôi số người già tại chính ngôi nhà của họ.

Câu hỏi đặt ra: “Tại sao xã hội không cho phép người già được sống ở nhà đến cuối đời?”

Thế giới đã bắt đầu từ lâu: Phúc lợi “tìm đến tận nhà”

Nhiều quốc gia phát triển đã đưa “thoát khỏi cơ sở” thành chiến lược quốc gia.

• Đan Mạch: từ năm 1987, cấm xây dựng viện dưỡng lão quy mô lớn. Hiện 96% người già trên 65 tuổi sống tại nhà hoặc căn hộ cho người cao tuổi, với dịch vụ chăm sóc 24/24 tận nơi. Chỉ 4% vào cơ sở.
• Phần Lan: đến năm 2020, mục tiêu chuyển toàn bộ dịch vụ dưỡng lão sang nhà nhóm nhỏ (dưới 8 người) hoặc chăm sóc tại nhà. Hiện tỷ lệ sống trong viện dưỡng lão chỉ còn 6%.
• Nhật Bản: xây dựng “Hệ thống Chăm sóc Toàn diện tại Cộng đồng” đến năm 2025, đảm bảo người cao tuổi được hỗ trợ ngay trong khu vực họ sống, từ y tế, nhà ở đến sinh hoạt hàng ngày. Năm 2023, số người nhận chăm sóc tại nhà (3,8 triệu) gấp 4 lần số người trong viện dưỡng lão (950.000).

Điểm chung của các quốc gia này là một sự chuyển đổi tư duy mạnh mẽ: “Người già cũng là công dân”. Họ không phải đối tượng bị quản lý, mà là chủ thể được tôn trọng, có quyền lựa chọn cuộc sống.

Xã hội siêu già ngay trước mắt – Cơ hội cuối cùng để thay đổi

Hàn Quốc bước vào xã hội siêu già từ năm 2025, khi dân số trên 65 tuổi vượt 20,6%. Con số này dự báo sẽ đạt 25% vào 2030 và 34% vào 2040. Nếu không thay đổi, hàng trăm nghìn người già sẽ tiếp tục bị đẩy vào cơ sở dưỡng lão, đối diện cô độc và tuyệt vọng.

Để ngăn chặn viễn cảnh ấy, một lộ trình thoát khỏi cơ sở đã được đề xuất:

• Giai đoạn 1 (2025 – 2027): Mở rộng hạ tầng chăm sóc tại nhà. Tăng số nhân viên chăm sóc từ 350.000 lên 500.000, triển khai dịch vụ chăm sóc lưu động 24/24 trên toàn quốc, gấp đôi số trung tâm chăm sóc ban ngày từ 4.000 lên 8.000.
• Giai đoạn 2 (2028 – 2030): Xây dựng hệ thống chăm sóc tích hợp cộng đồng, gắn kết y tế – chăm sóc – nhà ở. Mỗi năm bổ sung 20.000 căn hộ công cho người cao tuổi, tăng cường kết nối giữa trung tâm phòng chống sa sút trí tuệ và dịch vụ y tế tại nhà.
• Giai đoạn 3 (2031 – 2035): Thực thi toàn diện “thoát khỏi cơ sở”. Chuyển đổi viện dưỡng lão quy mô lớn thành các nhóm nhà nhỏ, giảm tỷ lệ sống trong cơ sở từ 10% xuống dưới 5%, và luật hóa nguyên tắc ưu tiên chăm sóc tại nhà.

Chi phí dự kiến: 3 nghìn tỷ won/năm – chưa bằng một nửa ngân sách hiện chi cho viện dưỡng lão (7 nghìn tỷ won/năm).

"Con muốn về nhà" – Tại sao lại là câu nói khiến tất cả khó xử?

Một cụ già đã nghẹn ngào: “Khi tôi nói muốn về nhà… ai cũng thấy khó chịu.”

Tại sao mong ước cơ bản ấy lại trở thành “lời nói khó nghe”? Tại sao xã hội lại né tránh, bịt mắt, bịt tai trước tiếng kêu ấy?

Liên minh Người Cao Tuổi Hàn Quốc đã tuyên bố 2025 là “Năm Thoát khỏi Cơ sở”, yêu cầu chính phủ và quốc hội:

• Xây dựng ngay lộ trình thoát khỏi cơ sở.
• Sửa Luật Bảo hiểm Chăm sóc dài hạn, ghi rõ nguyên tắc ưu tiên chăm sóc tại nhà.
• Sửa Luật Phúc lợi Người cao tuổi, bắt buộc có sự đồng ý của chính người già khi đưa vào cơ sở.

Đồng thời, kêu gọi chính quyền địa phương triển khai dịch vụ chăm sóc tại nhà 24/24, xây dựng quy định phúc lợi nhà ở cho người cao tuổi và hỗ trợ chuyển đổi viện dưỡng lão thành nhóm nhà nhỏ.

Cùng với đó, xã hội dân sự cần nâng cao nhận thức, xây dựng cộng đồng chăm sóc, và bảo vệ quyền tự quyết của người già.

Trả lại "con đường về nhà" cho tuổi già

Đã đến lúc xã hội phải lắng nghe. Đã đến lúc cho phép người cao tuổi được lựa chọn. Con đường từ “thời gian bị giam cầm” trở lại ngôi nhà của chính mình – đó không chỉ là hành trình của một thế hệ, mà là tương lai của tất cả chúng ta.

Đừng để câu nói “Con muốn về nhà” trở thành một nỗi sợ. Hãy để nó trở thành một quyền được bảo đảm.

Bài viết không chỉ gióng lên hồi chuông cho Hàn Quốc, mà còn là lời cảnh tỉnh với mọi xã hội đang bước vào kỷ nguyên siêu già: Người cao tuổi xứng đáng được sống đến cuối đời tại chính ngôi nhà của họ, với sự tôn trọng và nhân phẩm nguyên vẹn.

Theo Naver - Biên tập Kim Chi Nha