Tang lễ và nỗi đau trong cộng đồng LGBT tại Hàn Quốc - câu chuyện chưa được kể

“Tang lễ và sự thương tiếc của người queer” - Vì sao có những cái chết không được quyền thương tiếc?

*Queer vốn là một từ tiếng Anh, trước kia mang nghĩa miệt thị, nhưng sau này được cộng đồng tính dục - giới tính thiểu số dùng lại để tự gọi mình với hàm ý tích cực. Người queer là người thuộc cộng đồng LGBTQ+, hoặc những ai không hoàn toàn phù hợp với chuẩn mực giới tính và tình dục truyền thống.

“Giá như đó là vợ hay chồng của tôi thì có lẽ mọi người xung quanh sẽ hiểu được nỗi đau sâu thẳm này. Nhưng vì chỉ là bạn thân, nên họ không thể hiểu tại sao tôi lại đau buồn đến mức ảnh hưởng cả cuộc sống thường ngày. Điều khó khăn nhất chính là tôi không thể nhận được sự an ủi từ gia đình, bạn bè, đồng nghiệp, những người gần gũi nhất. Đó mới là điều khiến tôi đau khổ nhất.”
(Trích sách Tang lễ và sự thương tiếc của người queer)

Câu chuyện của Ho Yeon là một ví dụ. Anh gặp bạn đời vào năm 2013 và ở bên nhau đến năm 2016. Chỉ vài tháng sau khi phát hiện bệnh, người bạn đời qua đời. Ho Yeon đã phải gánh chịu nỗi đau ấy một mình, không ai thấu hiểu.

Eun Soo, người đã sống cùng bạn đời từ năm 2002 đến 2021, cũng trải qua mất mát lớn. Khi bạn đời qua đời, cô chỉ có thể nói: “Người tôi yêu thương hơn cả gia đình đã ra đi.” Cô xin nghỉ làm chỉ nhờ “sự tiện lợi” của công ty chứ không hề có chế độ nghỉ phép hay trợ cấp tang lễ như vợ hoặc chồng hợp pháp.

Thực tế, có những người rõ ràng là “gia đình” nhưng lại không được pháp luật công nhận, không có quyền tổ chức tang lễ hay được chia sẻ nỗi đau thương tiếc. Ngược lại, cũng có những người tuy là thân nhân nhưng vì đã cắt đứt quan hệ từ lâu, không đủ điều kiện tài chính hoặc không muốn chịu trách nhiệm nên từ bỏ quyền lo tang lễ.

Theo số liệu của Bộ Y tế và Phúc lợi Hàn Quốc, số ca tử vong “không người thân” đã tăng nhanh: năm 2018 có 2.447 người, năm 2019 có 2.655 người, năm 2020 là 3.316 người, năm 2021 là 3.603 người và đến năm 2022 đã lên tới 4.842 người – tăng gần gấp đôi chỉ trong 5 năm. Xu hướng này vẫn tiếp tục gia tăng.

Cuốn sách Tang lễ và sự thương tiếc của người queer (tác giả Kim Soon Nam, Kim Hyun Kyung, Na Young Jung, Lee Yoo Na) đào sâu vào thực tế ấy, với câu hỏi: “Vì sao có những cái chết không thể được thương tiếc?”

Tang lễ nơi “tên gọi” biến mất

Cuốn sách dựa trên trải nghiệm của những người queer (người đồng tính, song tính, chuyển giới, …) đã mất đi bạn đời, bạn bè hay đồng nghiệp thân thiết. Nó không chỉ kể về cái chết của người queer, mà còn đặt câu hỏi về sự “bình thường hóa” trong tang lễ và sự thương tiếc.

Tác giả kể lại ký ức trong thời gian tham gia tổ chức nhân quyền LGBTQ. Khi một thành viên qua đời, việc gửi vòng hoa chia buồn cũng gây tranh cãi: có thể ghi tên tổ chức không, người quá cố có công khai xu hướng tính dục với gia đình không, từ “queer” hay “LGBTQ” có nên xuất hiện trong tang lễ hay không? Chỉ một hành động nhỏ cũng trở thành gánh nặng.

Một người tham gia nghiên cứu, Ji Min, nhớ lại việc tham dự tang lễ của bạn đồng tính. Khi bố mẹ người bạn hỏi “con mình là người như thế nào”, Ji Min đã nghẹn ngào vì không thể nhắc đến phần quan trọng nhất về người bạn mà mình biết rõ.

Người khác, Jae Hee, đã cùng sống và chăm sóc bạn mình đến lúc mất, thậm chí được gọi là “người giám hộ” ở bệnh viện. Nhưng sau khi bạn qua đời, cô không còn bất kỳ vị trí pháp lý nào. Cô phải vội vã giấu đi điện thoại, máy tính để xóa dấu vết về đời sống đồng tính của bạn, và đưa mèo đi nơi khác vì gia đình muốn đem gửi trại.

Điều đó cho thấy: “Quyền được thương tiếc và được chia sẻ nỗi buồn vốn không phải tự nhiên mà có. Với nhiều người, ngay cả lúc cuối đời, việc được thương tiếc cũng là một cuộc đấu tranh.”

Ai có quyền làm “chủ tang lễ”?

Trong xã hội không công nhận quyền thương tiếc, người queer vẫn kiên cường đấu tranh. Họ thương lượng với gia đình, thuyết phục nhân viên dịch vụ tang lễ để người đã mất có thể ra đi đúng với bản dạng giới và mong muốn của họ.

Eun Soo chia sẻ rằng cô có thể đứng ra làm chủ tang lễ cho bạn đời nhờ sự hỗ trợ tập thể từ bạn bè queer và nữ quyền. Cuốn sách cho rằng đó là minh chứng cho nỗ lực xây dựng “văn hóa tang lễ queer”, vượt qua khuôn khổ gia đình huyết thống.

Ngược lại, Ho Yeon, vì thiếu một mạng lưới hỗ trợ, đã không thể tham gia quyết định tang lễ của bạn đời.

Cuốn sách nhấn mạnh: thực hành một tang lễ “queer” không chỉ là lựa chọn cá nhân, mà còn là vấn đề xã hội. Để có thể thương tiếc đúng nghĩa, điều cần thiết là một cuộc sống không bị cô lập, một cộng đồng công nhận sự ra đi ấy là có giá trị và xứng đáng.

Quyền quyết định sau cái chết và rào cản pháp lý

Tác giả đề cập đến khái niệm “tang lễ của chính mình” và “quyền tự quyết sau cái chết”. Điều này đòi hỏi mỗi người phải suy nghĩ và chuẩn bị từ trước, nhưng không đơn giản vì xã hội vẫn phân biệt ai có quyền tự quyết và ai không.

Ngay cả khi có di chúc, luật pháp hiện hành của Hàn Quốc vẫn ưu tiên thân nhân ruột thịt. Người được chỉ định chỉ có thể làm chủ tang lễ nếu người chết được xác định là “không có thân nhân”, và quy trình xác nhận này kéo dài nhiều ngày. Điều đó khiến chi phí tang lễ tăng cao, gây khó khăn cho người tổ chức.

Cuốn sách kêu gọi sửa đổi luật để người được chỉ định bằng văn bản của người quá cố được ưu tiên, mở rộng đối tượng có thể nhận giấy chứng tử, đồng thời thúc đẩy luật công nhận “bạn đời đồng giới” hoặc luật hôn nhân bình đẳng.

Ngoài ra, chi phí tang lễ cũng là rào cản lớn. Theo khảo sát của Seoul Facilities Corporation, chi phí trung bình cho một tang lễ 3 ngày tại nhà tang lễ công lập là khoảng 11,89 triệu won. Với lao động nhập cư không có bảo hiểm y tế, chi phí điều trị, lưu giữ thi thể, vận chuyển về nước quá cao khiến nhiều trường hợp phải từ bỏ quyền lo tang lễ.

Một vấn đề không chỉ của người queer

Xã hội Hàn Quốc hiện đang chứng kiến sự gia tăng của hộ gia đình độc thân, người cao tuổi sống một mình, và số lượng tang lễ không người thân. Những gì mà người queer trải qua hôm nay có thể sẽ trở thành trải nghiệm chung của nhiều người trong tương lai.

Có lẽ đó là lý do vì sao cuốn sách không có nhan đề là “Tang lễ và sự thương tiếc của người queer” mà lại được đặt tên là “Tang lễ và sự thương tiếc queer”. Nó không chỉ nói về người queer, mà còn chất vấn cách xã hội nhìn nhận cái chết, tang lễ và quyền được thương tiếc như một giá trị phổ quát.

Theo Naver