Tại Sao Chúng Ta Thà Sống Qua Màn Hình Còn Hơn Thất Bại Ngoài Đời Thực?

Hãy thử thành thật với chính mình. Trước khi quyết định đi du lịch một nơi nào đó, bạn xem bao nhiêu video review? Trước khi thử một nhà hàng mới, bạn lướt qua bao nhiêu tấm ảnh check-in? Và trước khi mua một món đồ, bạn xem bao nhiêu clip "unboxing"? Chúng ta tự gọi đó là "sự chuẩn bị kỹ lưỡng". 

Nhưng có một sự thật ngầm đáng lo ngại hơn: chúng ta đang dần bước vào một kỷ nguyên mà cuốn sách "Sự tuyệt chủng của trải nghiệm" (Experience's Extinction) đã chỉ ra một kỷ nguyên mà việc tiêu thụ trải nghiệm gián tiếp của người khác đang dần thay thế cho việc tự mình trải nghiệm. 

Tại sao chúng ta, những sinh vật sinh ra để khám phá, lại ngày càng sợ hãi việc phải tự mình dấn thân? Tâm lý học hành vi có một câu trả lời đáng suy ngẫm, và nó bắt nguồn từ một nỗi sợ nguyên thủy nằm sâu trong bộ não của mỗi người. 

1. Nỗi Đau Của Sự Mất Mát: "Thà không làm còn hơn làm mà thất bại" 

Trong kinh tế học hành vi, có một định luật cốt lõi gọi là "Ác cảm mất mát" (Loss Aversion). Định luật này phát biểu rằng: nỗi đau khi mất 100 ngàn đồng lớn gấp hai đến ba lần niềm vui khi nhặt được 100 ngàn. Con người về bản chất ghét sự mất mát hơn là yêu thích sự được lợi. Và mỗi một trải nghiệm trực tiếp đều ẩn chứa rủi ro của sự "mất mát". 

Một nhà hàng mới có thể không ngon (mất tiền, mất một bữa ăn ngon). Một chuyến đi đến nơi xa lạ có thể nhàm chán (mất thời gian, mất kỳ vọng). Một buổi workshop học kỹ năng mới có thể không mang lại kết quả (mất công sức). Đối mặt với những rủi ro này, bộ não của chúng ta kích hoạt cơ chế phòng thủ. Và trải nghiệm gián tiếp – xem review, lướt ảnh, xem vlog – chính là một "chính sách bảo hiểm" hoàn hảo. 

Nó mang lại một liều dopamine an toàn, một cảm giác "gần như" đã trải nghiệm mà không có 1% rủi ro nào. Bạn có thể tận hưởng vẻ đẹp của một vùng đất qua màn hình 4K mà không sợ bị lạc đường. Bạn có thể cảm nhận niềm vui "đập hộp" một món đồ mà không cần tốn một xu. Chúng ta không lười biếng. Chúng ta chỉ đang vận hành một hệ thống né tránh tổn thất tâm lý một cách vô cùng tinh vi. Nỗi sợ "làm rồi hối hận" lớn hơn rất nhiều so với sự tiếc nuối "đã không làm". 

2. Người Kế Toán Nội Tâm: Khi trải nghiệm bị biến thành bảng cân đối thu chi 

Không chỉ sợ mất mát, chúng ta còn quản lý cuộc sống của mình như một người kế toán khó tính. Các nhà tâm lý học gọi đây là "Tài khoản tâm lý" (Mental Accounts). Trong đầu, chúng ta chia cuộc sống thành nhiều "tài khoản" khác nhau: tài khoản "công việc", tài khoản "gia đình", tài khoản "chữa lành", tài khoản "giải trí cuối tuần"... Và chúng ta đặt ra những quy tắc vô hình cho từng tài khoản này. Tài khoản "chữa lành" phải được lấp đầy bằng những hoạt động thư giãn, hiệu quả và chắc chắn thành công. 

Một buổi đi xem triển lãm nghệ thuật khó hiểu, một lớp học làm gốm mà sản phẩm cuối cùng bị méo mó những thứ có nguy cơ "thất bại" này sẽ bị người kế toán nội tâm từ chối vì nó "không phù hợp với mục đích của tài khoản". Trải nghiệm không còn là một cuộc phiêu lưu, mà trở thành một khoản đầu tư phải sinh lời. 

Chúng ta chỉ dám "đầu tư" thời gian và tiền bạc vào những thứ đã được người khác "kiểm toán" và chứng thực trên mạng xã hội. Kết quả là, chúng ta lặp đi lặp lại những khuôn mẫu an toàn: chỉ đến những quán cà phê hot nhất, chỉ xem những bộ phim có điểm số cao nhất, chỉ đi du lịch những nơi có nhiều góc check-in nhất. 

3. Cái Giá Của Sự An Toàn: Sự xói mòn của bản sắc cá nhân 

Việc trốn trong vùng an toàn của những trải nghiệm gián tiếp có một cái giá rất đắt: sự xói mòn của bản sắc. "Cái tôi" của mỗi người được xây dựng nên từ một chuỗi những trải nghiệm độc nhất, bao gồm cả thành công và thất bại, những khoảnh khắc vui vẻ và cả những lúc ngượng ngùng. 

Khi chúng ta chỉ "tiêu thụ" trải nghiệm của người khác, chúng ta đang vô tình vay mượn cuộc sống của họ để xây dựng nên con người mình. Bản sắc của chúng ta trở thành một bản sao mờ nhạt của các xu hướng. 

Chúng ta sống không phải để "ghi nhớ", mà là để “ghi hình” như lời Chris Martin của ban nhạc Coldplay đã từng nói với khán giả giữa concert, khi anh cầu xin họ hãy cất điện thoại đi và tận hưởng khoảnh khắc. Chúng ta không còn là nhân vật chính trong câu chuyện của mình, mà chỉ là người quay phim cho trang mạng xã hội của chính mình. 

Học cách "Hustle" với cuộc đời: Thất bại cũng là một loại trải nghiệm 

Vậy làm thế nào để thoát ra khỏi cái bẫy an toàn này? Kinh tế học hành vi cho rằng chúng ta cần phải tái thiết kế lại các "tài khoản tâm lý" của mình. Hãy tự tạo ra một tài khoản mới mang tên: "Tài khoản cho những trải nghiệm được phép thất bại". 

Hãy dành một phần ngân sách thời gian và cảm xúc cho những hoạt động không có kết quả đảm bảo. Hãy thử một món ăn ở một quán không có review. Hãy học một kỹ năng mà bạn biết mình không có năng khiếu. Hãy học cách "hustle" với cuộc đời, không phải theo nghĩa tiêu cực, mà theo tinh thần "thử thách một cách mãnh liệt cho đến khi thành công". 

Như lời CEO của một công ty từng nói: "Tôi thất bại và hustle mỗi ngày". Với anh, thất bại không phải là kết quả cuối cùng, nó chỉ là một phần của quá trình "hustle" đó. Cuộc sống đích thực không nằm trong những trải nghiệm 5 sao hoàn hảo được xem qua màn hình. Nó bắt đầu trong những khoảnh khắc lộn xộn, khó xử, và đôi khi là thất bại, nơi chúng ta thực sự tìm thấy chính mình. Hôm nay, hãy cho phép bản thân được "thất bại" trong một trải nghiệm nhỏ nào đó.