Khiêm tốn là một mục tiêu tốt cho năm mới – nhưng điều đó đòi hỏi bạn phải biết rõ điều mình coi trọng nhất.

Khi năm mới bắt đầu, nhiều người trong chúng ta đặt ra những mục tiêu để cải thiện cuộc sống và bản thân. Các nhà tư vấn và nhà tâm lý học đều cho rằng chìa khóa để phát triển bản thân là sự khiêm tốn. Tác giả kiêm huấn luyện viên Anna Katharina Schaffner mô tả khiêm tốn là một “đức hạnh cổ xưa” không đồng nghĩa với việc tự ti mà đúng hơn, đó là “một dạng khiêm nhường về mặt tinh thần.” Theo bà, nó nảy sinh khi ta hiểu rõ vị trí của mình trong trật tự của vạn vật.

Tuy nhiên, về mặt triết học, việc định nghĩa chính xác khiêm tốn không hề đơn giản. Điều này thể hiện rõ qua bản chất nghịch lý của câu nói: “Tôi là một người khiêm tốn.” Nhà soạn kịch kiêm tác giả Alan Bennett từng nhận xét đầy tinh tế: “Mọi sự khiêm tốn đều là giả tạo, nếu không thì đã chẳng phải khiêm tốn.” Nghiên cứu của tôi cho thấy vấn đề này không hoàn toàn đơn giản như vậy. Cả sự nghi ngờ bản thân và sự thờ ơ với đánh giá của người khác đều là yếu tố cốt lõi của sự khiêm tốn thực sự.

Quan điểm về khiêm tốn dưới góc độ tự nghi ngờ

Sự nghịch lý bắt nguồn từ việc khiêm tốn thực sự dường như không thể song hành với niềm tin rằng mình khiêm tốn. Một người khiêm tốn cần phải tin rằng họ không thực sự khiêm tốn. Nhà triết học Julia Driver lập luận rằng khiêm tốn đòi hỏi con người phải đánh giá thấp những phẩm chất tốt đẹp của bản thân. Đây có thể gọi là “quan điểm về sự thiếu hiểu biết” đối với khiêm tốn—tức là, một người khiêm tốn là người không nhận thức đầy đủ về những ưu điểm của mình. Tuy nhiên, theo Schaffner, khiêm tốn được xem là một phẩm chất trí tuệ, và một phẩm chất trí tuệ quan trọng khác là có những niềm tin đúng đắn. Ngay cả Driver cũng thừa nhận rằng có niềm tin đúng là điều cốt lõi của đức hạnh trí tuệ. Nhưng điều này lại mâu thuẫn với quan điểm của bà rằng khiêm tốn đòi hỏi con người có những niềm tin sai về bản thân. Vậy nên, lẽ ra phải có một cách để con người vừa có thể khiêm tốn vừa trung thực với chính mình.

Nhà triết học Aaron Ben-Ze'ev lập luận rằng khiêm tốn có thể đồng hành với việc có nhận thức chính xác về phẩm chất của bản thân. Một số người có thể đánh giá thấp những điểm mạnh của mình một cách sai lầm—ta có thể gọi họ là những người nhu mì quá mức. Ngược lại, có những người lại đánh giá quá cao phẩm chất tốt đẹp của bản thân—ta có thể gọi họ là những người kiêu ngạo.

Những người khiêm tốn, trái lại, duy trì được sự cân bằng bằng cách có một cái nhìn chính xác về ưu điểm của mình. Như vậy, khiêm tốn là một đức tính tốt ở chỗ nó liên quan đến việc có những niềm tin đúng đắn về bản thân. Quan điểm của Ben-Ze'ev được gọi là “quan điểm về độ chính xác” của sự khiêm tốn.

Nhưng khiêm tốn không nhất thiết phải đi đôi với việc có nhận thức chính xác về mọi thứ. Những niềm tin chính xác nhất là những niềm tin chắc chắn về sự thật, nhưng khiêm tốn dường như đòi hỏi chúng ta tránh sự chắc chắn tuyệt đối, vì ta luôn phải chừa chỗ cho khả năng rằng mình có thể sai.

Thực tế, tôi đã lập luận rằng chúng ta không nên hoàn toàn chắc chắn ngay cả về những chân lý hiển nhiên nhất, chẳng hạn như 1+1=2. Ta luôn phải thừa nhận khả năng rằng năng lực nhận thức của mình có thể mắc sai lầm.

Quan điểm này—gọi là “quan điểm về sự hoài nghi bản thân” trong khiêm tốn—cho phép bạn nói “Tôi khiêm tốn” một cách trung thực, miễn là bạn luôn mở lòng trước khả năng rằng bạn có thể sai.

Tuy nhiên, mục đích thông thường của việc khẳng định “Tôi khiêm tốn” lại mâu thuẫn với ý nghĩa thực tế của câu nói. Thông thường, người ta nói như vậy để gây ấn tượng với người khác, trong khi một người thực sự khiêm tốn thường không tìm cách làm điều đó.

Điều này làm nổi bật một khía cạnh quan trọng của sự khiêm tốn mà quan điểm về sự hoài nghi bản thân vẫn còn thiếu: rằng khiêm tốn không chỉ liên quan đến việc có những niềm tin đúng đắn mà còn đòi hỏi có những mong muốn đúng đắn. Quan điểm này có thể gọi là “quan điểm về sự thờ ơ” trong khiêm tốn. Như triết gia George Frederick Schueler đã nói, khiêm tốn là không quan tâm đến việc người khác có ấn tượng với bạn vì thành tích hay kỹ năng của bạn hay không.

Vậy nên, khi bạn đặt ra những mục tiêu cho năm mới, hãy suy ngẫm về điều này. Schueler nói rằng sự khiêm tốn thực sự nằm ở việc quan tâm đến những gì bạn muốn đạt được, chứ không phải việc được khen ngợi hay ghi nhận vì đã đạt được nó. Để trở nên khiêm tốn, bạn cần nhìn nhận điều gì thực sự có giá trị—tức là hiểu rõ đâu là điều bạn trân trọng nhất.